Przestępstwo nieumyślnego spowodowania śmierci, stypizowane w art. 155 Ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny [1], stanowi jeden z najpoważniejszych czynów zabronionych o charakterze nieumyślnym. Umiejscowione w Rozdziale XIX Kodeksu karnego, zatytułowanym „Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu”, podkreśla fundamentalną wartość prawną, jaką jest ludzkie życie. Kluczowym elementem, który odróżnia ten czyn od zbrodni zabójstwa (art. 148 k.k.), nie jest tragiczny skutek – gdyż w obu przypadkach jest nim bowiem śmierć człowieka. Różnica dotyczy natomiast strony podmiotowej, a więc całkowicie odmiennego nastawienia psychicznego sprawcy do swojego czynu. W konsekwencji, w przypadku przestępstwa z art. 155 k.k. sprawca nie ma zamiaru pozbawienia życia ofiary, lecz przeciwnie – jej śmierć stanowi rezultat naruszenia przez niego reguł ostrożności. Dlatego też zrozumienie tej subtelnej, ale fundamentalnej różnicy jest kluczowe dla właściwej kwalifikacji prawnej czynu oraz, co równie istotne, dla oceny stopnia winy sprawcy.
Czym jest nieumyślne spowodowanie śmierci?
Zgodnie z brzmieniem art. 155 Kodeksu karnego: „Kto nieumyślnie powoduje śmierć człowieka, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5” [2]. Analiza tego przepisu pozwala na wyodrębnienie kluczowych znamion czynu zabronionego. Przestępstwo nieumyślnego spowodowania śmierci to przestępstwo powszechne, co oznacza, że jego sprawcą może być każda osoba zdolna do ponoszenia odpowiedzialności karnej. Przede wszystkim, zachowanie sprawcy może przybrać formę działania (np. nieostrożne posługiwanie się bronią) lub zaniechania. Przy czym, to drugie zachodzi jednak, gdy na sprawcy ciążył prawny obowiązek zapobiegnięcia skutkowi (np. lekarz). Niezależnie od formy, przedmiotem ochrony jest życie człowieka, a bezpośrednim skutkiem – jego śmierć.
Czym jest „nieumyślność”?
Najważniejszym i definiującym ten czyn znamieniem jest nieumyślność. Definicję nieumyślności zawiera prawnie art. 9 § 2 k.k. Sprawca popełnia czyn nieumyślnie, gdy nie zachowuje on wymaganej ostrożności [3]. Dzieje się to jednak mimo, że możliwość popełnienia czynu przewidywał lub mógł przewidzieć. Przepis ten wyróżnia dwie postacie nieumyślności:
- Lekkomyślność (świadoma nieumyślność) – ma miejsce, gdy sprawca przewiduje możliwość spowodowania śmierci, lecz bezpodstawnie przypuszcza, że jej uniknie.
- Niedbalstwo (nieświadoma nieumyślność) – występuje, gdy sprawca nie przewiduje możliwości spowodowania śmierci, chociaż mógł i powinien był ją przewidzieć.
Warto podkreślić, że przede wszystkim nieumyślność odnosi się wyłącznie do skutku w postaci śmierci człowieka. Samo zachowanie, które do niej prowadzi (np. przeprowadzenie operacji chirurgicznej, kierowanie pojazdem), może być bowiem w pełni zamierzone i celowe [4]. Niemniej jednak, dla przypisania odpowiedzialności karnej nie wystarczy samo stwierdzenie związku przyczynowo-skutkowego między zachowaniem sprawcy a śmiercią ofiary. Dlatego też, z tego powodu konieczne jest również dokonanie tzw. obiektywnego przypisania skutku. Innymi słowy, w praktyce oznacza to, że sąd musi ustalić, iż sprawca naruszył konkretną, wymaganą w danych okolicznościach regułę ostrożności, a ponadto, co szczególnie istotne, naruszenie to w sposób istotny zwiększyło niedopuszczalne ryzyko dla życia ofiary [5].
Standard oceny tego, czy sprawca „mógł przewidzieć” skutek, ma charakter obiektywny. Oznacza to, że sąd nie analizuje subiektywnych zdolności percepcyjnych konkretnego oskarżonego, lecz przeciwnie – odwołuje się do wzorca „dobrego gospodarza” czy „rozsądnego obywatela” o odpowiedniej wiedzy i doświadczeniu. Co więcej, w przypadku profesjonalistów, takich jak lekarze czy kierownicy budowy, wzorzec ten zostaje podniesiony do poziomu staranności wymaganej od przedstawiciela danego zawodu, zgodnie z aktualnym stanem wiedzy i praktyki.
Przykłady nieumyślnego spowodowania śmierci
Przestępstwo z art. 155 k.k. znajduje zastosowanie w wielu zróżnicowanych stanach faktycznych, gdzie naruszenie zasad ostrożności prowadzi do tragicznego finału.
Błąd w sztuce medycznej
Jednym z najczęściej analizowanych w kontekście art. 155 k.k. scenariuszy jest błąd medyczny. Odpowiedzialność karna lekarza powstaje, gdy jego postępowanie jest obiektywnie sprzeczne z aktualną wiedzą medyczną i prowadzi do śmierci pacjenta [6]. W jednej ze spraw sąd skazał lekarza, który podczas operacji usunięcia wyrostka robaczkowego u pacjenta użył do płukania jamy otrzewnej środka dezynfekującego, który nie posiadał rekomendacji producenta do takiego zastosowania. Lekarz zaniechał również dostosowania stężenia i ilości środka do wieku i wagi dziecka, co doprowadziło do zapalenia otrzewnej, wstrząsu septycznego i w konsekwencji zgonu [7]. W innym przypadku, ordynator oddziału ginekologicznego został skazany za to, że pomimo nieprawidłowych zapisów KTG wskazujących na zagrożenie płodu, zaniechał weryfikacji tego stanu i nie podjął decyzji o rozwiązaniu ciąży przez cesarskie cięcie, co skutkowało wewnątrzmacicznym uduszeniem dziecka zdolnego do samodzielnego życia [8].
Odpowiedzialność za spowodowanie wypadku
Wypadek przy pracy
W sferze bezpieczeństwa i higieny pracy odpowiedzialność za przestępstwo nieumyślnego spowodowania śmierci często ponoszą osoby odpowiedzialne za organizację pracy. Czyn z art. 155 k.k. kwalifikowany jest wówczas w zbiegu z art. 220 k.k., który penalizuje narażenie pracownika na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu [9]. Przykładem może być sytuacja, w której kierownik budowy, wbrew przepisom BHP, dopuszcza pracowników do pracy na wysokości bez odpowiednich zabezpieczeń, co skutkuje śmiertelnym upadkiem jednego z nich.
Wypadek komunikacyjny
Naruszenie przepisów ustawy Prawo o ruchu drogowym może stanowić podstawę odpowiedzialności z art. 155 k.k. [10]. Nie każde spowodowanie śmiertelnego wypadku będzie jednak skutkowało skazaniem. Kluczowe jest udowodnienie, że sprawca naruszył zasady bezpieczeństwa w sposób, który był przyczyną zdarzenia. Przykładowo, kierowca wykonujący manewr skrętu w lewo, który jednak nie ustępuje pierwszeństwa pojazdowi nadjeżdżającemu z naprzeciwka, w konsekwencji doprowadza do zderzenia, a w jego wyniku do śmierci pasażera drugiego auta, tym samym w sposób oczywisty narusza regułę ostrożności [11].
Jaka kara za nieumyślne spowodowanie śmierci?
Ustawowe zagrożenie karą za przestępstwo nieumyślnego spowodowania śmierci wynosi od 3 miesięcy do 5 lat pozbawienia wolności [2]. Czyn ten jest zatem występkiem, a nie zbrodnią. Decyzja sądu o wymiarze kary musi opierać się na dyrektywach określonych w art. 53 k.k. [12]. Sąd, wymierzając karę, zobowiązany jest uwzględnić przede wszystkim stopień społecznej szkodliwości czynu oraz stopień winy sprawcy, a dolegliwość kary nie może przekraczać stopnia winy [13]. Ponadto bierze pod uwagę cele zapobiegawcze i wychowawcze kary oraz potrzeby w zakresie kształtowania świadomości prawnej społeczeństwa.
| okoliczności obciążające | okoliczności łagodzące |
| Uprzednia karalność za podobne przestępstwo | Dotychczasowa niekaralność sprawcy |
| Popełnienie przestępstwa w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego | Wyrażenie skruchy, próba naprawienia szkody |
| Rażące naruszenie zasad ostrożności | Znaczne przyczynienie się pokrzywdzonego do zdarzenia |
| Spowodowanie śmierci więcej niż jednej osoby | Pozytywny wynik mediacji z pokrzywdzonymi |
| Tabela 1: Wybrane dyrektywy sądowego wymiaru kary na podstawie art. 53 k.k. [12] |
Przestępstwo nieumyślnego spowodowania śmierci – kara w zawieszeniu
Instytucja warunkowego zawieszenia wykonania kary jest środkiem probacyjnym. Zgodnie z art. 69 § 1 k.k., sąd może warunkowo zawiesić wykonanie kary pozbawienia wolności orzeczonej w wymiarze nieprzekraczającym roku [14]. Oznacza to, że jeśli sąd wymierzy karę wyższą niż rok, jej zawieszenie jest niemożliwe. Ponadto, sąd musi stwierdzić istnienie tzw. pozytywnej prognozy kryminologicznej wobec sprawcy. Musi uznać, że zawieszenie kary będzie wystarczające dla osiągnięcia celów kary [15]. Okres próby wynosi od roku do 3 lat [16]. Sąd może nałożyć na skazanego dodatkowe obowiązki, np. przeproszenie pokrzywdzonych czy naprawienie szkody [17].
Odszkodowanie za nieumyślne spowodowanie śmierci
Postępowanie karne toczy się niezależnie od cywilnego, w którym rodzina zmarłego może dochodzić roszczeń majątkowych i niemajątkowych. Podstawę prawną stanowi art. 446 Ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny [18]. Najbliżsi członkowie rodziny mogą domagać się:
- Zwrotu kosztów leczenia i pogrzebu (art. 446 § 1 k.c.) [19].
- Renty dla osób, wobec których na zmarłym ciążył obowiązek alimentacyjny (art. 446 § 2 k.c.) [20].
- Stosownego odszkodowania, jeśli śmierć spowodowała znaczne pogorszenie ich sytuacji życiowej (art. 446 § 3 k.c.) [21].
- Zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę, czyli kompensaty za ból i cierpienie po stracie bliskiej osoby (art. 446 § 4 k.c.) [22].
Prawomocny wyrok skazujący w sprawie karnej jest bowiem wiążący dla sądu cywilnego co do faktu popełnienia przestępstwa, a tym samym znacząco ułatwia dochodzenie roszczeń.
Przedawnienie nieumyślnego spowodowania śmierci
Karalność przestępstwa z art. 155 k.k. ustaje, co do zasady, po upływie 10 lat od czasu jego popełnienia, a więc od dnia śmierci ofiary [23]. Należy jednak podkreślić, że jeżeli w tym okresie wszczęto postępowanie przeciwko osobie, to karalność tego przestępstwa ustaje z upływem 10 lat od zakończenia tego podstawowego okresu, co w konsekwencji wydłuża termin przedawnienia do maksymalnie 20 lat [24].
Istota przestępstwa nieumyślnego spowodowania śmierci leży w zawinionym naruszeniu reguł ostrożności. Analiza przepisów i orzecznictwa pokazuje, że wymiar sprawiedliwości wnikliwie bada każdą sprawę, starając się odróżnić nieszczęśliwy wypadek od zawinionego zaniedbania. Jednocześnie system prawny, poprzez regulacje Kodeksu cywilnego, dąży do zapewnienia rodzinom ofiar realnej kompensaty za doznaną szkodę i krzywdę.
Przypisy
[1] Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (t.j. Dz.U. z 2024 r. poz. 17), dalej: k.k. [2] Art. 155 k.k. [3] Art. 9 § 2 k.k. [4] Zob. Wyrok Sądu Okręgowego w Koninie z dnia 16 grudnia 2016 r., sygn. akt II Ka 272/16. [5] Ibidem. [6] Zob. Wyrok Sądu Okręgowego w Tarnowie z dnia 24 października 2013 r., sygn. akt II Ka 405/13. [7] Zob. Wyrok Sądu Rejonowego Gdańsk-Południe w Gdańsku z dnia 7 kwietnia 2016 r., sygn. akt II K 636/14. [8] Zob. Wyrok Sądu Okręgowego w Koninie z dnia 16 grudnia 2016 r., sygn. akt II Ka 272/16. [9] Art. 220 k.k. [10]
Ustawa z dnia 20 czerwca 1997 r. – Prawo o ruchu drogowym (t.j. Dz.U. z 2023 r. poz. 1047 ze zm.). [11] Na podstawie art. 25 Prawa o ruchu drogowym; Zob. Wyrok Sądu Okręgowego w Piotrkowie Trybunalskim z dnia 25 maja 2022 r., sygn. akt IV Ka 241/22. [12] Art. 53 k.k. [13] Art. 53 § 1 k.k. [14] Art. 69 § 1 k.k. [15]
Art. 69 § 1 i § 2 k.k. [16] Art. 70 § 1 pkt 1 k.k. [17] Art. 72 § 1 k.k. [18] Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2023 r. poz. 1610 ze zm.), dalej: k.c. [19] Art. 446 § 1 k.c. [20] Art. 446 § 2 k.c. [21] Art. 446 § 3 k.c. [22] Art. 446 § 4 k.c. [23] Art. 101 § 1 pkt 3 w zw. z art. 101 § 3 k.k. [24] Art. 102 k.k.
Bibliografia
Akty prawne:
- Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (t.j. Dz.U. z 2024 r. poz. 17).
- Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2023 r. poz. 1610 ze zm.).
- Ustawa z dnia 20 czerwca 1997 r. – Prawo o ruchu drogowym (t.j. Dz.U. z 2023 r. poz. 1047 ze zm.).
Orzecznictwo:
- Wyrok Sądu Okręgowego w Tarnowie z dnia 24 października 2013 r., sygn. akt II Ka 405/13.
- Wyrok Sądu Rejonowego Gdańsk-Południe w Gdańsku z dnia 7 kwietnia 2016 r., sygn. akt II K 636/14.
- Wyrok Sądu Okręgowego w Koninie z dnia 16 grudnia 2016 r., sygn. akt II Ka 272/16.
- Wyrok Sądu Okręgowego w Piotrkowie Trybunalskim z dnia 25 maja 2022 r., sygn. akt IV Ka 241/22.
Niniejszy artykuł ma charakter wyłącznie informacyjny i edukacyjny, nie stanowi porady prawnej ani opinii prawnej w rozumieniu ustawy Prawo o adwokaturze. Jego treść jest wyrazem poglądów autora opartych na analizie stanu prawnego i orzecznictwa. Lektura artykułu nie kreuje stosunku klient-adwokat. W celu uzyskania wiążącej porady prawnej, dostosowanej do indywidualnej sytuacji, zalecany jest kontakt z profesjonalnym pełnomocnikiem. Autor nie ponoszą odpowiedzialności za jakiekolwiek decyzje podjęte na podstawie informacji zawartych w niniejszym opracowaniu.
