Przemoc psychiczna w związku stanowi zjawisko o złożonym charakterze, którego destrukcyjny wpływ na życie ofiary jest często równie dotkliwy, co skutki przemocy fizycznej. Celem niniejszego opracowania jest wyjaśnienie definicji, form, konsekwencji oraz możliwości dochodzenia sprawiedliwości przez osoby dotknięte tą formą przemocy.
Przemoc psychiczna w związku – definicja i podstawa prawna
Polski porządek prawny podchodzi do zjawiska przemocy psychicznej w sposób dwojaki, a mianowicie tworzy dwa odrębne, choć uzupełniające się reżimy prawne. W konsekwencji, rozróżnienie to ma kluczowe znaczenie dla zrozumienia dostępnych dla ofiary przemocy psychicznej ścieżek postępowania.
Pierwszym filarem jest szeroka, prewencyjno-ochronna definicja zawarta w Ustawie z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy domowej [1] (do 2023 r. funkcjonującej pod nazwą Ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie ). Zgodnie z art. 2 tej ustawy, „przemoc domowa” to „jednorazowe albo powtarzające się umyślne działanie lub zaniechanie, wykorzystujące przewagę fizyczną, psychiczną lub ekonomiczną, naruszające prawa lub dobra osobiste osoby doznającej przemocy domowej”. Ustawodawca precyzuje, że chodzi w szczególności o zachowania, które:
- narażają tę osobę na niebezpieczeństwo utraty życia, zdrowia lub mienia,
- naruszają jej godność, nietykalność cielesną lub wolność, w tym seksualną,
- powodują szkody na jej zdrowiu fizycznym lub psychicznym, wywołujące u tej osoby cierpienie lub krzywdę,
- ograniczają lub pozbawiają tę osobę dostępu do środków finansowych lub możliwości podjęcia pracy lub uzyskania samodzielności finansowej,
- istotnie naruszają prywatność tej osoby lub wzbudzające u niej poczucie zagrożenia, poniżenia lub udręczenia, w tym podejmowane za pomocą środków komunikacji elektronicznej.
Definicja ta ma charakter inkluzywny i jest zorientowana na zapewnienie ofierze natychmiastowej pomocy i ochrony, m.in. poprzez procedurę „Niebieskiej Karty”, poradnictwo oraz możliwość izolacji sprawcy. Warto podkreślić, że jej celem nie jest ukaranie, ale przede wszystkim przerwanie cyklu przemocy.
Definicja o charakterze karnym
Natomiast, drugim, odrębnym filarem jest definicja o charakterze karnym, zawarta w Ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny [2]. Konkretnie, Art. 207 § 1 tego aktu stanowi: „Kto znęca się fizycznie lub psychicznie nad osobą najbliższą lub nad inną osobą pozostającą w stałym lub przemijającym stosunku zależności od sprawcy, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5”. Co istotne, przestępstwo znęcania się ma na celu bezpośrednio pociągnięcie sprawcy do odpowiedzialności karnej za jego czyny. Różni się to od pierwszego filaru, który ma cele ochronno-prewencyjne.
W rezultacie, istnienie tych dwóch ścieżek prawnych stanowi wyraz kompleksowego podejścia ustawodawcy do problemu przemocy. Dzięki temu rozwiązaniu ofiara może równocześnie korzystać z instrumentów ochronnych. Obejmują one np. wszczęcie procedury „Niebieskiej Karty” na podstawie ustawy o przeciwdziałaniu przemocy domowej. Z drugiej strony, może ona także złożyć zawiadomienie o podejrzeniu przestępstwa z art. 207 Kodeksu karnego. Tym samym inicjuje postępowanie karne.
Co zalicza się do znęcania psychicznego?
Sam Kodeks karny nie zawiera katalogu zachowań stanowiących znęcanie psychiczne. Na podstawie analizy orzecznictwa sądowego można jednak zidentyfikować kluczowe cechy, które muszą zostać spełnione, aby dane zachowanie zostało zakwalifikowane jako przestępstwo.
- Umyślność i zamiar bezpośredni: Sprawca musi działać z zamiarem bezpośrednim (dolus directus). Oznacza to, że jego celem jest zadawanie ofierze cierpień moralnych; chce on dokuczyć, poniżyć i wyrządzić krzywdę psychiczną.
- Przewaga sprawcy: przestępstwo znęcania się zakłada bowiem istnienie przewagi sprawcy nad pokrzywdzonym, która uniemożliwia ofierze skuteczną obronę. Dlatego sądy co do zasady odrzucają koncepcję „wzajemnego znęcania się” małżonków w tym samym czasie, chociaż istnieją orzeczenia prezentujące odmienny pogląd (zob. K. Majchrzak, Znęcanie się fizyczne lub psychiczne w świetle art. 207 Kodeksu karnego, Studia Prawnoustrojowe 2021, nr 54, s. 365 – 367, dostęp: https://czasopisma.uwm.edu.pl/index.php/sp/article/view/7036 ),
- Wielokrotność i ciągłość: Znęcanie się ma z reguły charakter działania wielokrotnego, rozciągniętego w czasie. W praktyce sądowej jest to zachowanie polegające na systematycznym powtarzaniu wrogich czynności.
- Charakter obiektywny: Ocena, czy dane zachowanie stanowi znęcanie, ma charakter obiektywny. Sąd analizuje, czy działania sprawcy, oceniane z perspektywy przeciętnego człowieka, były obiektywnie zdolne do wywołania dotkliwych cierpień moralnych.
Orzecznictwo wskazuje, że znęcanie psychiczne może obejmować również zachowania, które pojedynczo oceniane mogłyby uchodzić za legalne. W rzeczywistości, kluczowe jest to, że dopiero jednak ich uporczywość, intensywność i cel – czyli chęć upokorzenia ofiary – nadają im charakter przestępczy. Jako przykład takiego zachowania może posłużyć notoryczne sprowadzanie do domu osób nieakceptowanych przez partnera w celu jego poniżenia.
Na podstawie orzecznictwa sądowego można wskazać następujące kategorie zachowań kwalifikowanych jako znęcanie psychiczne:
- agresja werbalna i poniżanie: wyszydzanie, używanie wulgaryzmów, upokarzanie, krytykowanie;
- zastraszanie i groźby: wywoływanie poczucia strachu, grożenie pobiciem, wyrzuceniem z domu, pozbawieniem życia lub zdrowia;
- izolacja i kontrola: ograniczanie kontaktów z bliskimi, kontrolowanie rozmów, wydzielanie pieniędzy;
- tworzenie atmosfery wrogości: ciągłe wszczynanie awantur, niszczenie przedmiotów, demonstracyjne okazywanie pogardy.
Jak udowodnić przemoc psychiczną w związku?
Udowodnienie przemocy psychicznej jest procesem wymagającym, jednakże polska procedura karna i cywilna dysponują szerokim wachlarzem środków dowodowych. Dlatego też, kluczem jest konsekwentne gromadzenie materiału dowodowego. Przykładowe dowody to:
- zeznania świadków: ofiary, rodziny, przyjaciół, sąsiadów;
- opinia biegłego psychologa lub psychiatry: może stwierdzić u ofiary np. zespół stresu pourazowego, stany lękowe czy depresję i powiązać je z działaniami sprawcy;
- dokumentacja urzędowa: notatki z interwencji Policji, formularze „Niebieskiej Karty”;
- dokumentacja medyczna: historia leczenia psychiatrycznego lub psychoterapeutycznego;
- dowody cyfrowe: nagrania audio i wideo, wiadomości SMS, e-maile, korespondencja z komunikatorów.
Zaleca się prowadzenie notatek, w których ofiara będzie odnotowywać daty, okoliczności i przebieg poszczególnych incydentów.
Jaka kara za przemoc psychiczną w związku?
Sankcje za przestępstwo znęcania się określa art. 207 Kodeksu karnego.
- Typ podstawowy (§ 1): kara pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat.
- Znęcanie się nad osobą nieporadną (§ 1a): kara pozbawienia wolności od 6 miesięcy do 8 lat.
- Znęcanie się ze szczególnym okrucieństwem (§ 2): kara pozbawienia wolności od 1 roku do 10 lat.
- Skutek w postaci targnięcia się ofiary na własne życie (§ 3): kara pozbawienia wolności od 2 do 15 lat.
Oprócz wspomnianej kary pozbawienia wolności, sąd może orzec dodatkowe środki karne, takie jak:
– zakaz kontaktowania się z pokrzywdzonym,
– nakaz opuszczenia wspólnie zajmowanego lokalu,
– obowiązek uczestnictwa w programach korekcyjno-edukacyjnych.
Czy można uzyskać alimenty za znęcanie się psychiczne?
Tak. Kluczowa jest tu instytucja winy w rozkładzie pożycia małżeńskiego, uregulowana w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym. Udowodnienie, że jeden z małżonków znęcał się psychicznie, jest podstawą do orzeczenia jego wyłącznej winy za rozpad małżeństwa. To z kolei otwiera drogę do tzw. rozszerzonego obowiązku alimentacyjnego (art. 60 § 2 k.r.o.).
Małżonek niewinny może żądać alimentów od małżonka wyłącznie winnego, jednak tylko jeżeli rozwód pociąga za sobą istotne pogorszenie jego sytuacji materialnej. Co ważne, małżonek niewinny nie musi znajdować się w niedostatku – wystarczy, że udowodni, iż jego standard życia po rozwodzie znacząco się obniżył. W rezultacie, sąd, zasądzając alimenty, dąży do wyrównania stopy życiowej małżonka niewinnego.
Bibliografia
Akty prawne
- Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy domowej (t.j. Dz. U. z 2021 r. poz. 1249 z późn. zm.).
- Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (t.j. Dz. U. z 2024 r. poz. 17).
- Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (t.j. Dz. U. z 2023 r. poz. 2809).
- Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (t.j. Dz. U. z 2024 r. poz. 37).
Orzecznictwo
- Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 9 czerwca 1976 r., sygn. akt VI KZP 13/75.
- Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 sierpnia 1970 r., sygn. akt IV KR 146/70.
- Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 lutego 1982 r., sygn. akt II KR 5/82.
- Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 sierpnia 1996 r., sygn. akt WR 102/96.
- Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 lutego 2003 r., sygn. akt IV KKN 312/99.
- Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 26 października 2020 r., sygn. akt I ACa 647/19.
Klauzula informacyjna
Niniejszy artykuł ma charakter wyłącznie informacyjny i edukacyjny, nie stanowi porady prawnej ani opinii prawnej w rozumieniu ustawy Prawo o adwokaturze. Jego treść jest wyrazem poglądów autora opartych na analizie stanu prawnego i orzecznictwa. Lektura artykułu nie kreuje stosunku klient-adwokat. W celu uzyskania wiążącej porady prawnej, dostosowanej do indywidualnej sytuacji, zalecany jest kontakt z profesjonalnym pełnomocnikiem. Kancelaria nie ponosi odpowiedzialności za decyzje podjęte na podstawie informacji zawartych w niniejszym opracowaniu.
