Fałsz intelektualny (art. 271 kk)

Wiarygodność dokumentów stanowi fundament bezpiecznego i stabilnego obrotu prawnego oraz gospodarczego. To na ich podstawie podejmowane są kluczowe decyzje, zawierane umowy i egzekwowane prawa. Polski Kodeks karny, dostrzegając tę fundamentalną rolę, ustanawia dwojaką ochronę tej wiarygodności. Z jednej strony penalizuje ataki na autentyczność dokumentu, czyli jego pochodzenie od rzekomego wystawcy (fałsz materialny, art. 270 k.k.), a z drugiej – na jego prawdziwość, czyli zgodność treści z rzeczywistością (fałsz intelektualny, art. 271 k.k.).1

Niniejszy artykuł koncentruje się na drugim z wymienionych przestępstw – fałszu intelektualnym. Jest to czyn zabroniony o tyle specyficzny, że jego sprawcą nie jest typowy fałszerz, lecz osoba obdarzona zaufaniem publicznym i wyposażona w szczególne uprawnienia: funkcjonariusz publiczny lub inny profesjonalista upoważniony przez przepisy prawa do poświadczania określonych faktów. 

Samo istnienie odrębnego przepisu penalizującego fałsz intelektualny obok fałszerstwa materialnego ukazuje fundamentalną zasadę polskiego prawa karnego: system prawny nakłada znacznie wyższy ciężar dbałości o prawdę na te osoby, którym przyznał specjalne uprawnienia do tworzenia dokumentów cieszących się domniemaniem prawdziwości. Przestępstwo to nie polega zatem na zwykłym kłamstwie, lecz na nadużyciu władzy i zdradzie zaufania, jakim państwo i społeczeństwo obdarzyły daną funkcję lub zawód.

Na czym polega fałsz intelektualny (art. 271 kk)?

Istotą przestępstwa fałszu intelektualnego jest „poświadczenie nieprawdy co do okoliczności mającej znaczenie prawne” w dokumencie, przez osobę, która jest do wystawienia takiego dokumentu uprawniona.³ Aby w pełni zrozumieć ten czyn, konieczne jest precyzyjne zdefiniowanie jego kluczowych cech, które zostały ukształtowane przez doktrynę i bogate orzecznictwo sądowe.

„Poświadczenie nieprawdy” to czynność sprawcza, która polega na świadomym i celowym zamieszczeniu w dokumencie treści niezgodnej z rzeczywistością. Nie chodzi tu o wyrażenie subiektywnej opinii czy oceny, lecz o odzwierciedlenie faktu. Działanie to może przybrać trzy formy⁵:

• potwierdzenie okoliczności, które nie miały miejsca (działanie pozytywne) – np. wpisanie w protokole, że dana osoba była obecna na posiedzeniu, podczas gdy w rzeczywistości jej nie było.
• przeinaczenie okoliczności, które zaistniały (działanie zniekształcające) – np. podanie w zaświadczeniu lekarskim innej daty wizyty pacjenta niż faktyczna.
• zatajenie okoliczności, które powinny być stwierdzone (działanie przez zaniechanie) – np. pominięcie w protokole odbioru robót budowlanych informacji o istotnych wadach, które zostały ujawnione.

Przestępstwo uważa się za dokonane w momencie, gdy dokument zawierający nieprawdziwe poświadczenie zostanie wprowadzony do obrotu prawnego, na przykład poprzez jego wydanie osobie trzeciej, włączenie do akt sprawy czy ogłoszenie na posiedzeniu.⁶

Niezwykle istotnym elementem jest znamię „okoliczności mającej znaczenie prawne”. Oznacza to, że nie każda nieprawdziwa informacja w dokumencie będzie prowadziła do odpowiedzialności karnej. Fałsz musi dotyczyć faktu, który w świetle obowiązujących przepisów może tworzyć, zmieniać lub znosić prawa bądź obowiązki, a więc wywoływać konkretne skutki w sferze prawnej.⁷

Ten wymóg działa jak filtr, oddzielając karalne nadużycia od zwykłych pomyłek, błędów administracyjnych czy nieścisłości pozbawionych doniosłości prawnej. Prawo karne nie ma na celu karania za każdy błąd urzędnika czy profesjonalisty, lecz za te fałszerstwa, które w sposób fundamentalny podważają funkcję dokumentu jako podstawy do podejmowania decyzji o charakterze prawnym.

Przykładowo, błędny wpis kierownika budowy w dzienniku budowy dotyczący warunków pogodowych danego dnia prawdopodobnie nie będzie miał znaczenia prawnego. Jednak poświadczenie nieprawdy, że fundamenty zostały wykonane zgodnie z projektem i z użyciem certyfikowanych materiałów, podczas gdy w rzeczywistości tak nie było, w sposób bezpośredni wpływa na bezpieczeństwo konstrukcji, odpowiedzialność prawną wykonawcy i inwestora oraz wartość obiektu – jest to zatem okoliczność o oczywistym znaczeniu prawnym.⁴

Fałsz intelektualny w art. 271 k.k. Kodeksu karnego

Przepis art. 271 Kodeksu karnego w sposób zróżnicowany podchodzi do kwestii odpowiedzialności karnej za fałsz intelektualny, uwzględniając zarówno wagę czynu, jak i motywację sprawcy.³

• § 1 (Typ podstawowy): Stanowi trzon regulacji, opisując ogólne znamiona przestępstwa. Za poświadczenie nieprawdy co do okoliczności o znaczeniu prawnym przez funkcjonariusza publicznego lub inną osobę uprawnioną grozi kara pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.³
• § 2 (Wypadek mniejszej wagi): Przewiduje łagodniejszą odpowiedzialność – grzywnę, karę ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2 – w „wypadku mniejszej wagi”. Oceny, czy dany czyn kwalifikuje się jako wypadek mniejszej wagi, dokonuje sąd na podstawie całokształtu okoliczności. Bierze pod uwagę m.in. stopień społecznej szkodliwości, rangę dokumentu w obrocie prawnym, charakter poświadczonej nieprawdy oraz fakt, czy dokument został faktycznie wykorzystany i jakie skutki wywołał.³
• § 3 (Typ kwalifikowany): Znacząco zaostrza odpowiedzialność, gdy sprawca dopuszcza się czynu „w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub osobistej”. W takim przypadku kara pozbawienia wolności wynosi od 6 miesięcy do lat 8.³ Pojęcie „korzyści majątkowej lub osobistej” jest rozumiane szeroko i obejmuje każde przysporzenie dla siebie lub kogoś innego.⁶ Wprowadzenie tego typu kwalifikowanego świadczy o tym, że ustawodawca postrzega fałsz intelektualny motywowany chęcią zysku jako formę korupcji.

Przykłady działań, które mogą zostać uznane za fałsz intelektualny (Art 271 kk)

Orzecznictwo sądowe dostarcza licznych przykładów, które ilustrują, jak szeroki jest zakres zastosowania art. 271 k.k. w praktyce. Do najczęstszych przypadków należą:

• Dokumentacja medyczna: Lekarz, który wystawia fałszywe zaświadczenie o stanie zdrowia pacjenta (np. o zdolności do pracy, o chorobie psychicznej), antydatuje wpisy w karcie choroby lub poświadcza wykonanie badań, które w rzeczywistości nie miały miejsca, popełnia przestępstwo fałszu intelektualnego.¹¹
• Dokumentacja budowlana: Kierownik budowy, który w dzienniku budowy poświadcza wykonanie określonego etapu robót zgodnie z projektem i sztuką budowlaną, wiedząc, że użyto niewłaściwych materiałów lub popełniono błędy konstrukcyjne, ponosi odpowiedzialność karną z art. 271 k.k..⁴
• Operaty szacunkowe: Rzeczoznawca majątkowy, który w operacie szacunkowym świadomie zawyża lub zaniża wartość nieruchomości w celu umożliwienia klientowi uzyskania wyższego kredytu, zapłaty niższego podatku lub osiągnięcia innej korzyści, dopuszcza się fałszu intelektualnego.¹⁵
• Dokumentacja pracownicza: Pracodawca lub osoba przez niego upoważniona, która wystawia świadectwo pracy zawierające nieprawdziwe informacje dotyczące okresu zatrudnienia, zajmowanego stanowiska czy trybu rozwiązania umowy o pracę, może odpowiadać karnie, zwłaszcza jeśli celem było umożliwienie byłemu pracownikowi bezprawnego uzyskania świadczeń socjalnych.¹⁰
• Inne dokumenty urzędowe i zawodowe: Odpowiedzialność może dotyczyć również diagnosty samochodowego potwierdzającego sprawność techniczną niesprawnego pojazdu, nauczyciela wpisującego nieprawdziwe oceny w dzienniku lekcyjnym w celu formalnego umożliwienia uczniowi promocji do następnej klasy, czy funkcjonariusza Policji dokonującego fałszywych zapisów w notatniku służbowym.¹⁹

Kto może zostać ukarany za fałsz intelektualny (Art 271 kk)?

Przestępstwo dotyczące fałszu intelektualnego z art. 271 k.k. ma charakter indywidualny, co oznacza, że jego sprawcą może być jedynie osoba należąca do ściśle określonego kręgu. Są to:

1. Funkcjonariusz publiczny: Pojęcie to jest zdefiniowane w art. 115 § 13 Kodeksu karnego i obejmuje m.in. Prezydenta RP, posłów, senatorów, radnych, sędziów, prokuratorów, urzędników administracji rządowej i samorządowej, a także inne osoby pełniące funkcje publiczne.¹
2. Inna osoba uprawniona do wystawienia dokumentu: Jest to kategoria szersza i obejmuje osoby, którym konkretny przepis prawa przyznaje kompetencje do wystawiania dokumentów o określonej mocy prawnej.⁴ Uprawnienie to musi wynikać wprost z ustawy lub aktu wykonawczego wydanego na jej podstawie. Orzecznictwo konsekwentnie zalicza do tej grupy przedstawicieli wielu zawodów, takich jak:
   • lekarze (w zakresie wystawiania zaświadczeń, opinii, recept) ⁵,
   • diagności samochodowi,
   • kierownicy budowy,
   • rzeczoznawcy majątkowi,
   • nauczyciele (w zakresie dokumentacji przebiegu nauczania) ¹⁹,
   • notariusze.⁵

Odpowiedzialność karna za fałszerstwo materialne

Dla pełnego zrozumienia specyfiki fałszu intelektualnego niezbędne jest odniesienie się do pokrewnego, lecz odmiennego przestępstwa – fałszu materialnego, stypizowanego w art. 270 k.k. Jego istota polega na bezprawnej ingerencji w autentyczność dokumentu. Czynność sprawcza może przybrać dwie formy ²³:

• Podrabianie dokumentu: Polega na stworzeniu imitacji autentycznego dokumentu, czyli nadaniu mu pozorów, że pochodzi od określonego wystawcy, podczas gdy w rzeczywistości tak nie jest (np. podrobienie czyjegoś podpisu).
• Przerabianie dokumentu: Polega na bezprawnej zmianie treści istniejącego, autentycznego dokumentu (np. zmiana kwoty na fakturze, daty na umowie).

Kluczowym elementem jest działanie sprawcy „w celu użycia za autentyczny”, co oznacza, że jego zamiarem jest wprowadzenie sfałszowanego dokumentu do obrotu prawnego i wywołanie wrażenia, że jest on prawdziwy.² Co istotne, jest to przestępstwo powszechne – jego sprawcą może być każda osoba, a nie tylko ta posiadająca specjalne uprawnienia.²⁴

Fałsz materialny a fałsz intelektualny – porównanie

Zestawienie obu typów przestępstw przeciwko wiarygodności dokumentów w sposób najpełniejszy ukazuje ich odrębność. Fałsz materialny stanowi atak na autentyczność dokumentu, podczas gdy fałsz intelektualny godzi w jego prawdziwość, mimo że sam dokument jest autentyczny pod względem pochodzenia.¹

Poniższa tabela w syntetyczny sposób przedstawia najważniejsze różnice:

Kryterium	Fałsz Materialny (Art. 270 kk)	Fałsz Intelektualny (Art. 271 kk)
Przedmiot Ataku	Autentyczność dokumentu (jego pochodzenie od rzekomego wystawcy).	Prawdziwość treści dokumentu (jego zgodność ze stanem faktycznym).
Sprawca	Każda osoba (przestępstwo powszechne).	Funkcjonariusz publiczny lub inna osoba uprawniona do wystawienia dokumentu (przestępstwo indywidualne).
Istota Czynu	Stworzenie pozoru, że dokument pochodzi od innej osoby niż jego faktyczny autor, lub bezprawna zmiana treści autentycznego dokumentu.	Wystawienie autentycznego dokumentu (przez uprawnioną osobę) zawierającego nieprawdziwe informacje o okolicznościach o znaczeniu prawnym.
Przykład	Podrobienie podpisu na umowie; zmiana daty na istniejącym zaświadczeniu.	Lekarz wystawiający zaświadczenie o zdolności do pracy osobie chorej; urzędnik wpisujący fałszywą datę do protokołu.

Podsumowując, fałsz intelektualny jest przestępstwem, które w sposób szczególny podkreśla odpowiedzialność ciążącą na osobach pełniących funkcje publiczne i wykonujących zawody zaufania publicznego. Chroniąc prawdziwość treści dokumentów wystawianych przez uprawnione podmioty, art. 271 kk stoi na straży fundamentalnej zasady, że autorytet państwa i profesjonalistów musi iść w parze z bezwzględnym obowiązkiem rzetelności.

Informuję, iż opublikowany artykuł nie stanowi porady prawnej i nie powinien być tak traktowany. Informacje mają charakter ogólny i pomocny w zrozumieniu przepisów, ale nie zastępują profesjonalnej porady prawnej, która wymaga analizy konkretnego przypadku.

Wykaz źródeł

1. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 25 lipca 2013 r., sygn. akt II AKa 98/13.
2. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 13 czerwca 2017 r., sygn. akt VI Ka 1502/16.
3. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (t.j. Dz. U. z 2024 r. poz. 17).
4. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 9 czerwca 2015 r., sygn. akt II AKa 92/15.
5. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Opolu z dnia 2 lipca 2015 r., sygn. akt VII Ka 277/15.
6. Wyrok Sądu Okręgowego w Lublinie z dnia 17 marca 2015 r., sygn. akt IV K 350/14.
7. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 17 września 2021 r., sygn. akt II AKa 45/21.
8. Wyrok Sądu Okręgowego w Poznaniu z dnia 17 lutego 2016 r., sygn. akt XVII Ka 27/16.
9. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 maja 2023 r., sygn. akt I KK 93/22.
10. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 lutego 2017 r., sygn. akt III KK 347/16.
11. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 26 kwietnia 2007 r., sygn. akt II AKa 57/07.
12. Kubiak, R. (2020). Karnoprawna ochrona danych medycznych. Białostockie Studia Prawnicze, 25(2).
13. Poświadczenie nieprawdy w dokumentacji medycznej – odpowiedzialność karna personelu medycznego. (2021). Prawo i Medycyna, 23(1).
14. Rozporządzenie Ministra Rozwoju i Technologii z dnia 20 grudnia 2022 r. w sprawie dziennika budowy oraz systemu Elektroniczny Dziennik Budowy.
15. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 26 kwietnia 2017 r., sygn. akt II AKa 23/17.
16. Wyrok Sądu Okręgowego we Wrocławiu z dnia 2 kwietnia 2014 r., sygn. akt II Ca 77/14.
17. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 maja 2011 r., sygn. akt II PK 292/07.
18. Wyrok Sądu Okręgowego w Gliwicach z dnia 14 marca 2019 r., sygn. akt VIII Pa 191/18.
19. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 listopada 2016 r., sygn. akt III KK 460/16.
20. Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane (t.j. Dz. U. z 2023 r. poz. 682 z późn. zm.).
21. Ustawa z dnia 26 maja 1982 r. – Prawo o adwokaturze (t.j. Dz. U. z 2022 r. poz. 1184 z późn. zm.).
22. Obwieszczenie Prezydium Naczelnej Rady Adwokackiej z dnia 7 grudnia 2023 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu Zbioru Zasad Etyki Adwokackiej i Godności Zawodu (Kodeks Etyki Adwokackiej).
23. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 lipca 2013 r., sygn. akt III KK 73/13.
24. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 kwietnia 2016 r., sygn. akt IV KK 405/15.
25. Wyrok Sądu Rejonowego w Stargardzie z dnia 20 grudnia 2017 r., sygn. akt VII K 385/17.
26. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 kwietnia 2019 r., sygn. akt III KK 64/18.
27. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 października 1979 r., sygn. akt II KR 10/79.
28. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 9 grudnia 2010 r., sygn. akt II AKa 384/10.

Klauzula wyłączenia odpowiedzialności (Disclaimer)

Niniejszy artykuł ma charakter wyłącznie informacyjny i edukacyjny, nie stanowi porady prawnej ani opinii prawnej w rozumieniu ustawy z dnia 26 maja 1982 r. – Prawo o adwokaturze. Treści w nim zawarte są wyrazem poglądów autora opartych na analizie stanu prawnego i dostępnego orzecznictwa, jednak nie mogą zastąpić profesjonalnej konsultacji prawnej uwzględniającej indywidualne okoliczności konkretnej sprawy. W celu uzyskania wiążącej porady prawnej w sprawach związanych z odpowiedzialnością karną lub innymi zagadnieniami prawnymi, należy skontaktować się z adwokatem lub radcą prawnym. Autor artykułu nie ponosi odpowiedzialności za jakiekolwiek decyzje podjęte na podstawie informacji zawartych w niniejszym opracowaniu.