Czym jest działanie na szkodę spółki?

Działanie na szkodę spółki, które zostało opisane w art. 296 Kodeksu karnego (dalej: k.k.), to przestępstwo znane w doktrynie jako nadużycie zaufania lub niegospodarność menedżerska⁹,¹⁰. Polega na tym, że sprawca wyrządza znaczną szkodę majątkową podmiotowi gospodarczemu. Sprawcą jest osoba, która z mocy ustawy, decyzji organu lub umowy zajmuje się sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą¹. Kluczowe jest to, że działa poprzez nadużycie udzielonych uprawnień lub niedopełnienie obowiązków.

Przedmiotem ochrony tego przepisu są prawidłowość, uczciwość i rzetelność obrotu gospodarczego. W węższym ujęciu – interesy majątkowe konkretnego podmiotu (osoby fizycznej, prawnej lub jednostki organizacyjnej nieposiadającej osobowości prawnej, np. spółki jawnej).¹⁰ Ustawodawca chroni w ten sposób majątek przedsiębiorstw przed nielojalnością, nierzetelnością i brakiem profesjonalizmu ze strony osób, którym ten majątek powierzono w zarząd.¹⁰

Warto zwrócić uwagę na pewne różnice terminologiczne, które dobrze oddaje złożoną naturę tego czynu. Nazwa „nadużycie zaufania” podkreśla, że u jego podstaw leży naruszenie szczególnej więzi, a mianowicie więzi łączącej zarządzającego z firmą. Jest to relacja opartej na zaufaniu, że będzie on działał w jej najlepszym interesie.⁹ Z kolei określenie „niegospodarność” akcentuje obiektywny, materialny skutek w postaci szkody, która jest wynikiem wadliwego zarządzania.⁹ Prawo karne nie karze bowiem za każdą błędną decyzję biznesową, która przyniosła stratę. Penalizacji podlega takie działanie, które jest jednocześnie formalnym naruszeniem obowiązków lub uprawnień menedżera oraz powoduje realną, znaczną szkodę majątkową.
Dlatego zrozumienie tej różnorodności jest kluczem do prawidłowej interpretacji całego przepisu.

Działanie na szkodę spółki w art. 296 k.k. Kodeksu karnego

Artykuł 296 k.k. ma złożoną strukturę. Mianowicie przewiduje kilka typów przestępstwa niegospodarności, różniących się znamionami i karą.¹ Aby zrozumieć zakres odpowiedzialności, trzeba przeanalizować każdy z nich osobno.

• § 1 (typ podstawowy): Penalizuje umyślne wyrządzenie znacznej szkody majątkowej, a zgodnie z definicją z art. 115 § 5 k.k. jest to szkoda, której wartość w chwili czynu przekracza 200 000 zł.¹
• § 1a (typ uprzywilejowany – tzw. niegospodarność bezszkodowa): Przepis penalizuje już sprowadzenie bezpośredniego niebezpieczeństwa znacznej szkody majątkowej.¹,¹⁰ Do odpowiedzialności karnej nie wymaga się faktycznej szkody. Wystarczy stworzenie realnego zagrożenia. Menedżer może odpowiadać za podpisanie rażąco niekorzystnej umowy, nawet jeśli uda się uniknąć straty. Przepis ten znacząco obniża próg karalności, kryminalizując już samo ryzykowne zachowanie.
• § 2 (typ kwalifikowany przez cel): Przewiduje surowszą odpowiedzialność (od 6 miesięcy do 8 lat pozbawienia wolności). Wtedy gdy prawca działał w celu osiągnięcia korzyści majątkowej dla siebie lub kogoś innego.¹
• § 3 (typ kwalifikowany przez skutek): Jeszcze wyższą karą (od roku do 10 lat pozbawienia wolności) zagrożone jest wyrządzenie szkody majątkowej w wielkich rozmiarach. Zgodnie z art. 115 § 6 k.k., jest to szkoda przekraczająca 1 000 000 zł.¹
• § 4 (typ nieumyślny): Przewiduje odpowiedzialność karną (do 3 lat pozbawienia wolności) za nieumyślne wyrządzenie szkody określonej w § 1 (znacznej) lub § 3 (w wielkich rozmiarach).¹ Oznacza to, że menedżer może zostać skazany nie tylko wtedy, gdy chciał zaszkodzić spółce (zamiar bezpośredni) lub godził się na to (zamiar ewentualny). A również wtedy, gdy szkoda była wynikiem jego rażącego niedbalstwa lub lekkomyślności.

Czym jest zajmowanie się sprawami majątkowymi spółki?

Nie każda osoba związana ze spółką może być sprawcą przestępstwa z art. 296 k.k., ponieważ ustawodawca precyzyjnie określił, że odpowiedzialność ponosi ten, kto zajmuje się sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą¹,⁸.

Dlatego jest to kluczowe znamię, które zawęża krąg potencjalnych sprawców.

Po pierwsze, obowiązek ten musi mieć podstawę formalną. Uprawnienia muszą wynikać z ustawy, decyzji organu lub umowy, np. o pracę czy zlecenia.¹,⁸ Osoba działająca z grzeczności lub w ramach pomocy koleżeńskiej nie będzie sprawcą, nawet jeśli wyrządzi szkodę.⁸

Po drugie Sąd Najwyższy podkreśla również, że zajmowanie się majątkiem wymaga samodzielności decyzyjnej.⁴,⁸ Nie chodzi o wykonywanie prostych poleceń, lecz realny wpływ na majątek. Sprawca musi mieć władzę decyzyjną, by chronić i pomnażać majątek.⁸

W praktyce organy ścigania przypisują odpowiedzialność karną nie do nazwy stanowiska, lecz do faktycznie posiadanej władzy. Sprawcą może być członek zarządu, prokurent, dyrektor lub prawnik podejmujący samodzielne decyzje majątkowe⁴.

Natomiast pracownik szeregowy lub strażnik nie odpowiada, ponieważ jego zadanie to ochrona mienia, a nie jego zarządzanie⁸.

Czym jest niedopełnienie obowiązków

Niedopełnienie obowiązków to jedna z dwóch form zachowania, które może prowadzić do odpowiedzialności karnej z art. 296 k.k. Polega ono na zaniechaniu, czyli całkowitym braku działania w sytuacji, gdy było ono wymagane, lub na nienależytym wykonaniu ciążącego na sprawcy obowiązku.¹⁰ Obowiązki te muszą być skonkretyzowane i wynikać z przepisów prawa, statutu, umowy czy wewnętrznych regulaminów spółki.¹⁰

Przykłady niedopełnienia obowiązków, które mogą skutkować odpowiedzialnością karną, obejmują szeroki wachlarz zaniechań:

• Niezgłoszenie w terminie wniosku o ogłoszenie upadłości spółki, mimo zaistnienia ustawowych przesłanek.²
• Zaniechanie dochodzenia należności od dłużników, co prowadzi do ich przedawnienia i trwałej utraty środków przez spółkę.
• Brak należytego nadzoru nad podwładnymi, co umożliwia im dokonywanie kradzieży lub defraudacji mienia spółki.
• Nienależyte prowadzenie księgowości, skutkiem tego jest nałożenie na spółkę kar finansowych lub utratą kontroli nad jej finansami.
• Nabycie dla spółki nieruchomości obciążonej hipoteką bez uprzedniej, starannej weryfikacji jej stanu prawnego w księdze wieczystej.

Czym jest nadużycie uprawnień

Drugą formą karalnego zachowania jest nadużycie uprawnień. W tym przypadku sprawca działa w granicach formalnie przyznanych mu kompetencji. A jednak czyni to w sposób sprzeczny z celem tych uprawnień lub z żywotnym interesem reprezentowanego podmiotu.⁹ ¹⁰ Mówiąc prościej, menedżer formalnie może coś zrobić (np. podpisać umowę), ale robi to w sposób, który w oczywisty sposób szkodzi firmie.

Granica między ryzykowną, ale dopuszczalną decyzją biznesową a karalnym nadużyciem uprawnień bywa cienka. Kluczowe znaczenie ma tutaj zasada oceny ryzyka gospodarczego (ang. Business Judgement Rule), która, choć wywodzi się z prawa cywilnego (art. 293 § 3 k.s.h.), ma fundamentalne znaczenie także w prawie karnym.², ¹² Zgodnie z nią, menedżer nie ponosi odpowiedzialności za szkodę, jeśli podejmując decyzję, działał w sposób lojalny wobec spółki. Oczywiście w granicach uzasadnionego ryzyka gospodarczego i w oparciu o informacje, analizy i opinie, które w danych okolicznościach były adekwatne.¹²

Odpowiedzialność karna z art. 296 k.k. nie dotyczy więc samego faktu poniesienia straty, ale zachowania rażąco nieracjonalnego. Na przykład podjęcie decyzji, której żaden rozsądny menedżer, działający w interesie spółki, by nie podjął.¹² Dlatego tak kluczowe jest dokumentowanie procesów decyzyjnych. Posiadanie analiz rynkowych, opinii prawnych i finansowych czy protokołów z posiedzeń zarządu stanowią najlepszą linię obrony. Dowodzi to, że decyzja, nawet jeśli ex post okazała się błędna, była racjonalna w momencie jej podejmowania (ex ante).

Rodzaje działań na szkodę spółki

Sądy wypracowały katalog typowych zachowań uznawanych za działanie na szkodę spółki. Można je pogrupować w kilka kategorii:

1. Transakcje pozorne i wyprowadzanie środków:

• Przekazywanie środków pieniężnych spółki na poczet fikcyjnych transakcji, np. zakupu nieistniejących towarów lub usług.
• Wystawianie tzw. „pustych faktur” w celu wygenerowania kosztów i wyprowadzenia gotówki ze spółki.
• Dokonywanie bezpodstawnych przelewów z rachunku spółki na prywatne konta.

2. Transakcje na niekorzystnych warunkach (często z podmiotami powiązanymi):

• Sprzedaż kluczowych aktywów spółki (nieruchomości, maszyn, znaków towarowych) po rażąco zaniżonej cenie.
• Przeniesienie na rzecz podmiotów powiązanych istotnych dla funkcjonowania spółki domen internetowych, co w efekcie uniemożliwia jej prowadzenie działalności.⁵
• Zawieranie niekorzystnych dla spółki umów z podmiotem, z którym menedżer jest powiązany osobiście lub kapitałowo.

3. Przywłaszczenie mienia:

Działanie to polega zarówno na bezpośrednim przywłaszczeniu powierzonego mienia, jak i na ukrywaniu jego braku, na przykład poprzez fałszowanie dokumentacji magazynowej.

4. Podejmowanie nadmiernego, nieuzasadnionego ryzyka gospodarczego:

Zaciąganie wysokich zobowiązań (np. kredytów) bez przeprowadzenia rzetelnej analizy opłacalności inwestycji i zdolności spółki do ich spłaty.

Co grozi za działanie na szkodę spółki?

Sankcje za przestępstwo niegospodarności są zróżnicowane i zależą od postaci czynu oraz wysokości wyrządzonej szkody. Nowelizacja Kodeksu karnego weszła w życie 1 października 2023 r. i zaostrzyła odpowiedzialność, wprowadzając „zbrodnię niegospodarności”.

Typ przestępstwa (Paragraf k.k.)	Opis czynu	Zagrożenie karą pozbawienia wolności
art. 296 § 1 (Typ podstawowy)	Umyślne wyrządzenie znacznej szkody majątkowej (>200 000 zł).	od 3 miesięcy do 5 lat
art. 296 § 1a (Niegospodarność bezszkodowa)	Umyślne sprowadzenie bezpośredniego niebezpieczeństwa wyrządzenia znacznej szkody majątkowej.	do 3 lat
art. 296 § 2 (Typ kwalifikowany)	Działanie jak w § 1 lub § 1a w celu osiągnięcia korzyści majątkowej.	od 6 miesięcy do 8 lat
art. 296 § 3 (Typ kwalifikowany)	Wyrządzenie szkody majątkowej w wielkich rozmiarach (>1 000 000 zł).	od 1 roku do 10 lat
art. 296 § 4 (Typ nieumyślny)	Nieumyślne wyrządzenie szkody z § 1 lub § 3.	do 3 lat
art. 306b § 1 (Zbrodnia niegospodarności)	Wyrządzenie szkody o wartości >5 000 000 zł.	od 3 do 20 lat
art. 306b § 2 (Zbrodnia niegospodarności)	Wyrządzenie szkody o wartości >10 000 000 zł.	od 5 do 25 lat

Wprowadzenie art. 306b k.k. oznacza, że niegospodarność powodująca szkodę powyżej 5 mln zł jest obecnie traktowana jako zbrodnia. Ma to doniosłe konsekwencje procesowe i pokazuje determinację ustawodawcy w zwalczaniu najpoważniejszych przestępstw gospodarczych.

Należy również pamiętać o instytucji czynnego żalu, uregulowanej w art. 296 § 5 k.k. Zgodnie z tym przepisem, sprawca nie podlega karze, jeśli przed wszczęciem postępowania karnego dobrowolnie naprawił w całości wyrządzoną szkodę.¹, ¹⁰ Jest to niezwykle ważna klauzula, która daje szansę na całkowite uniknięcie odpowiedzialności karnej.

Oprócz tego, że sąd może wymierzyć karę pozbawienia wolności, może także nałożyć na sprawcę zakaz zajmowania określonego stanowiska lub zabronić wykonywania zawodu czy prowadzenia działalności gospodarczej. Dla menedżera taka sankcja bywa równie dotkliwa jak więzienie, a w praktyce często oznacza koniec kariery.

Kara za działanie na szkodę spółki przez członka zarządu

Członkowie zarządu są naturalnymi i najczęstszymi adresatami normy z art. 296 k.k. Wynika to z faktu, że ich rola, zdefiniowana w Kodeksie spółek handlowych (k.s.h.), polega właśnie na prowadzeniu spraw spółki i jej reprezentacji, co jest tożsame z „zajmowaniem się jej sprawami majątkowymi”.² Ich obowiązki i uprawnienia, których naruszenie może rodzić odpowiedzialność karną, są szczegółowo określone w przepisach k.s.h. oraz w umowie lub statucie spółki.²

Członek zarządu może wykazać, że jego decyzje mieściły się w granicach uzasadnionego ryzyka gospodarczego.¹² Koncepcja compensatio lucri cum damno ocenia działania w szerszym kontekście.⁶,¹² Strata pojedynczej transakcji nie zawsze oznacza bezprawność, jeśli całość przyniosła spółce korzyść.⁶,¹²

Kara za działanie na szkodę spółki przez wspólnika

Odpowiedzialność wspólnika zależy od formy prawnej spółki. W spółkach osobowych (jawnej, partnerskiej, komandytowej), gdzie wspólnicy są co do zasady uprawnieni do prowadzenia spraw spółki, mogą oni bezpośrednio ponosić odpowiedzialność z art. 296 k.k..², ¹⁰

W spółkach kapitałowych (sp. z o.o., S.A.) sytuacja jest bardziej złożona, ponieważ zwykły wspólnik nie zajmuje się sprawami majątkowymi. Nie może więc być sprawcą tego przestępstwa, chyba że jest wspólnikiem dominującym. Taka osoba, chociaż nie jest w zarządzie, może faktycznie nim kierować. Wydaje członkom zarządu wiążące polecenia, które prowadzą do szkody spółki.¹¹ Wówczas jej odpowiedzialność można rozważać jako sprawstwo kierownicze, podżeganie lub pomocnictwo do przestępstwa popełnionego przez członków zarządu. Jest to ważne ostrzeżenie, że próba zarządzania spółką „z tylnego siedzenia” nie chroni przed odpowiedzialnością karną.

Kara za działanie na szkodę spółki przez pracownika wyższego szczebla

Odpowiedzialność karna z art. 296 k.k. może dotyczyć również pracowników, którzy nie są członkami zarządu. Kluczowe jest tu, czy na podstawie umowy o pracę, regulaminu wewnętrznego lub szczególnego pełnomocnictwa powierzono im samodzielne zarządzanie istotnym fragmentem majątku spółki.⁸, ¹⁰

Typowymi przykładami są:

• Prokurent, który z mocy ustawy posiada bardzo szerokie umocowanie do działania w imieniu przedsiębiorcy.
• Dyrektor finansowy (CFO), który samodzielnie podejmuje decyzje inwestycyjne lub zarządza płynnością finansową firmy.
• Dyrektor handlowy lub dyrektor działu zakupów, posiadający uprawnienia do samodzielnego negocjowania i zawierania kontraktów o znacznej wartości.

Kara za działanie na szkodę spółki przez jej likwidatora

W momencie otwarcia likwidacji spółki likwidatorzy przejmują obowiązki zarządu, a tym samym spoczywa na nich odpowiedzialność. Ich głównym zadaniem jest zakończenie bieżących interesów, ściągnięcie wierzytelności, wypełnienie zobowiązań oraz upłynnienie majątku spółki. Likwidator może ponieść odpowiedzialność karną z art. 296 k.k., jeśli na przykład w sposób niegospodarny wyprzedaje majątek spółki po zaniżonych cenach lub zaniecha dochodzenia jej należności, co prowadzi do uszczuplenia masy likwidacyjnej i wyrządzenia szkody wierzycielom lub wspólnikom.², ¹²

Kto może złożyć wniosek o ściganie przestępstwa działania na szkodę spółki?

Tryb ścigania przestępstwa z art. 296 k.k. jest dwojaki i zależy od typu czynu.³

Co do zasady, przestępstwo niegospodarności jest ścigane z urzędu (§ 1, 2, 3 i 4). Oznacza to, że organy ścigania (policja, prokuratura) mają obowiązek wszcząć i prowadzić postępowanie, gdy tylko uzyskają wiarygodną informację o możliwości popełnienia przestępstwa, niezależnie od woli samej pokrzywdzonej spółki.³

Wyjątek dotyczy „niegospodarności bezszkodowej” z art. 296 § 1a k.k. Jeśli pokrzywdzonym nie jest Skarb Państwa, przestępstwo to jest ścigane na wniosek.¹, ³ I w tym miejscu nowelizacja z 1 października 2023 r. wprowadziła rewolucyjną zmianę. Do tego dnia wniosek mogła złożyć wyłącznie pokrzywdzona spółka, a jeśli zarząd miał poparcie większości, mniejszościowi byli bezsilni.

Nowe brzmienie art. 296 § 4a k.k. rozszerzyło krąg podmiotów, więc każdy wspólnik, akcjonariusz lub udziałowiec może złożyć wniosek. W praktyce oznacza to, że nawet posiadacz jednej akcji może zainicjować postępowanie karne przeciwko zarządowi. Jest to potężne narzędzie, które może być wykorzystywane i nadużywane, aby paraliżować działania zarządu i wywierać presję.

Przedawnienie kary za działanie na szkodę spółki

Po upływie ustawowego terminu następuje przedawnienie karalności, czyli sprawcy nie można już pociągnąć do odpowiedzialności, a terminy zależą od wysokości kary.¹

Dla poszczególnych typów przestępstwa z art. 296 k.k. terminy przedawnienia wynoszą:

Należy jednak pamiętać o kluczowym mechanizmie z art. 102 k.k. Jeżeli w tych terminach zostanie wszczęte postępowanie przeciwko danej osobie, okres wydłuża się o kolejne 10 lat.¹ W praktyce menedżer może odpowiadać za najpoważniejsze formy niegospodarności nawet przez 25 lat od podjęcia szkodliwej decyzji. Ten długi okres odpowiedzialności karnej pokazuje, jak ważne jest działanie z należytą starannością i precyzyjne dokumentowanie procesów decyzyjnych.

Przypisy

Akty prawne:

¹ Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (t.j. Dz. U. z 2024 r. poz. 17).

² Ustawa z dnia 15 września 2000 r. – Kodeks spółek handlowych (t.j. Dz. U. z 2024 r. poz. 18).

³ Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (t.j. Dz. U. z 2024 r. poz. 37).

Orzecznictwo:

⁴ Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 lutego 2014 r., sygn. akt II KK 81/13.

⁵ Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 22 lutego 2019 r., sygn. akt VII AGa 1086/18.

⁶ Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 17 września 2021 r., sygn. akt II AKa 26/21.

⁷ Wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 17 kwietnia 2019 r., sygn. akt II AKa 407/18.

Opracowania i publikacje:

⁸ Giżowska-Szarek S., „Zajmowanie się sprawami majątkowymi i działalnością gospodarczą” jako znamiona przestępstwa z art. 296 § 1 KK, „Prokuratura i Prawo” 2007, nr 7–8.

⁹ Kardas P., Sporne problemy wykładni przestępstwa nadużycia zaufania, „Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych” 2006, z. 2.

¹⁰ Lebiedowicz P., Przestępstwo nadużycia zaufania z art. 296 k.k. – wybrane zagadnienia, Krajowa Szkoła Sądownictwa i Prokuratury, 2021.

¹¹ Skrzypek M., Analiza orzecznictwa Sądu Najwyższego i sądów apelacyjnych w zakresie problematyki grup spółek, Instytut Wymiaru Sprawiedliwości, Warszawa 2019.

¹² Adamus R., Wykładnia art. 296 Kodeksu karnego w kontekście tzw. niegospodarności i zasady compensatio lucri cum damno, Prokuratura i Prawo 7 – 8, 2023, Ministerstwo Sprawiedliwości, gov.pl..

Klauzula informacyjna: Powyższy artykuł ma charakter wyłącznie informacyjny, więc nie stanowi porady prawnej ani nie może być za taką uznany. Ponadto, każdy przypadek wymaga indywidualnej analizy prawnej. W celu uzyskania wiążącej porady prawnej, skontaktuj się z profesjonalnym pełnomocnikiem.